चिनियाँ अर्थतन्त्रको मार्गचित्र : हामीले पनि केही सिक्ने कि !

लामो समयदेखिको मौनता तोड्दै भोलि शनिबार चिनियाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङ्गको नेपालमा राजकीय आगमन हुनेछ । भ्रमणको तयारी पूर्णरुपमा सम्पन्न भइसकेको नेपाल सरकारले बताएको छ । चिनियाँ राष्ट्रपति सीको भ्रमणको विषयले यतिबेला सर्वसाधारणदेखि राजनीतिक तहसम्म उल्लेख्य चर्चा पाइरहेको छ ।

स्वयं प्रधानमन्त्रीदेखि सरकारी निकायका व्यक्तित्वहरुले मुख्यरुपमा रेल्वे परियोजना र केही अन्य आर्थिक परियोजनाहरुमा सम्झौता हुन सक्ने संकेत गरेका छन् । यिनै पृष्ठभूमिमा हामीले चीनको ऋण वा अनुदान सहयोगको धेरै अपेक्षा राख्नु भन्दा पनि चिनियाँ विकासको मोडललाई केलाएर नीति–निर्माण तथा सत्ताको बागडोरमा आसीन र राजनीतिक फेरबदलसँगै कुनै पनि बखत सत्तामा पुग्न सक्ने राजनीतिक व्यक्तित्वहरु एवं आर्थिक मुद्दामा बहस र वकालत गर्ने महानुभावहरुले चिनियाँ विकासको इतिहासका बारेमा गहन अध्ययन गर्नु अपरिहार्य ठानेर यो लेखनको प्रयत्न गरेको छु ।

सन् १९७८ भन्दा अघिको चिनियाँ अर्थव्यवस्था

इतिहासमा जानकार राख्ने व्यक्तिहरुका अनुसार आजको चीन शताब्दिऔं पहिले (सन् १२०० भन्दा पहिले) संसारको सबैभन्दा ठूलो अर्थतन्त्र थियो । चीन त्यस समयमा संसारको सबैभन्दा ठूलो फलाम उत्पादक र सबैभन्दा तिब्र गतिमा शहरीकरण भएको देश थियो । यसका अतिरिक्त समय सापेक्ष प्रविधिको क्षेत्रमा पनि अग्रणी स्थानमा थियो (हेर्नुहोस् माडिसन् १९०७, हार्टवेल १९६२, चाओ १९८६ लगायत) ।

दुर्भाग्य भन्नुपर्छ, चीनले सन् १५०० देखि १८०० को अवधिमा विभिन्न कारणहरुले संसारको नेतृत्वदावी मौका क्रमशः गुमाउँदै गएर सन् १९५० सम्म पुग्दा दयनीय अवस्थामा पुग्यो ।

सन् १५०० देखी १८०० का वीचमा चिनियाँ अर्थतन्त्र स्थिर (स्टाग्नेशन) बिन्दुमा कायम रह्यो र सन् १९५० मा पुग्दा चिनियाँ प्रतिव्यक्ति आम्दानीमा अझ ठूलो गिरावट आयो । तर, चिनियाँ अर्थतन्त्र स्टाग्नेशनमा अल्मलिँदै गर्दा चीनको युरोपियन अर्थतन्त्र भने औद्योगिक क्रान्ति मार्फत अब्वल साबित गर्दै अघि बढ्यो । तत्कालीन चीनमा यस्तो दुर्भाग्य हुनुका पछाडि मूलत आन्तरिक राजनीतिक अस्थिरता तथा गृहयुद्ध र बिदेशी शक्ति राष्ट्रहरुसँगको युद्ध नै प्रमुख कारक थियो । खासगरी मिङ बंश (१३६८ देखि १६४४ सम्म) र क्विङ बंशीय (१६४४ देखि १९११) शासनकालमा चिनियाँ अर्थतन्त्र अघि बढ्नै सकेन ।

सन् १९११ मा सन यातसेनको क्रान्तिपछि चीन झन दयनीय अवस्थामा पुग्यो । त्यसमाथि जापान लगायतसँगको युद्धका कारण चिनियाँ अर्थतन्त्र ध्वस्त प्रायः भयो ।

माओत्सेतुङको नेतृत्वमा भएको सन् १९४९ को क्रान्तिपछि भने चीनले राजनीतिक स्थायित्वसँगै आर्थिक विकाशको फड्को मार्न थाल्यो ।

माओत्सेतुङ्गले नेतृत्व लिएको प्रारम्भिक बर्षहरुमा देशको अवस्था थप जटिल बने पनि सन् १९५० को प्रारम्भमा राष्ट्रिय योजना आयोगको स्थापना तथा चिनियाँ विशेषतासहितको समाजवादी औद्योगीकरणको सुरुवात भएसँगै चिनियाँ प्रतिव्यक्ति आम्दानी निरन्तर रुपमा उकालो लाग्यो ।

प्रकाशचन्द्र सापकोटा
सन् १९५३ मा चिनियाँ सरकारले पहिलो पञ्च वर्षीय योजना (सन् १९५३ देखि १९५७ सम्म) तर्जुमा गर्‍याे । पहिलो पञ्च वर्षीय योजना मूलतः औद्योगीकरण, सामाजीकरण र केन्द्रीकृत संचरनामा आधारित थियो जसलाई सोभियत संघले पनि उल्लेख्य सहयोग गरेको थियो । पहिलो पञ्च वर्षीय योजनामा देखिएको औद्योगिक र कृषि क्षेत्रवीचको असन्तुलन तथा केन्द्रीकृत व्यवस्थाबाट देखिएको सामन्जस्यता अभावका कारण आर्थिक विषयको निर्णय अधिकार प्रान्तीय तहलाई हस्तान्तरण गर्ने गरी दोस्रो पञ्च वर्षीय योजना (सन् १९५८ देखि १९६२ सम्म) अगाडि आयो ।

खासगरी दोस्रो पञ्चवर्षीय अवधिमा लगानीयोग्य पुँजीको चरम अभाव भएपछि बेरोजगार श्रमशक्तिलाई सिंचाई र कृषिमा व्यापक परिचालन गरियो । सो अवधिमा ‘कृषि पहिले (एग्रिकल्चर फष्र्ट)’ भन्ने नीतिलाई अघि बढाइयो, जसका कारण कृषिमा बार्षिक ९ प्रतिशत भन्दा पनि माथिको बृद्धिदर हासिल भयो ।

सन् १९६६ मा माओत्सेतुङ्गले अघि सारेको सांस्कृतिक क्रान्तिको दौरानमा पार्टी र सरकारमा देखिएको अस्थिरतासँगै कृषिको बृद्धिदरमा स्थिरता (स्टाग्नेशन) देखिनुको साथै औद्योगिक क्षेत्रको उत्पादकत्वमा समेत गिरावट आयोे । तर, सन् १९७० को प्रारम्भबाट पुनः कृषि तथा औद्योगिक क्षेत्र, पूर्वाधार लगायतका क्षेत्रमा क्रमश : सुधार हुँदै गयो ।

सन् १९४९ देखि १९७८ सम्मको अवधिमा चीनको जीडीपीको औषत बृद्धिदर करिब ६ प्रतिशत रहेको थियो (हेर्नुहोस् झु १९१२, थोमस ह्ष्टि, वर्ड ईकोनोमिक फोरम २०१५, अमेरिकन कंग्रेसनल रिसर्च रिपोर्ट २०१९ लगायत) ।

सन् १९७९ देखि हालसम्मको चिनियाँ अर्थतन्त्रको अवस्था

चिनियाँ नेशनल कंग्रेसको ११ औं केन्द्रीय कमिटीको तेस्रो प्लेनम बैठक नै चिनियाँ आर्थिक विकासको कोसेढुंगा बन्यो, जसले चिनियाँ अर्थव्यवस्थाको आधारभूत परिवर्तन (फण्डामेन्टल रिफर्म) सहित उदारवादी अर्थ–व्यवस्थामा जाने एजेण्डा स्वीकृत गर्‍याे । जसको मुख्य जस तेङ सियाओ पिङलाई जान्छ ।